.::*شهر دارالمومنین و شهید پرور زاویه *::.

وجه تسمیه:

عنوان این شهر واژه ای از ریشه عربی است و علاوه بر اشاره به معنی گوشه، کنج به معنای محلی خاص در خانقاه ها است که به قطب و شیخ خانقاه اختصاص داشته و یا محل مخصوص ریاضت سالکان خانقاه بوده است و حتی به معنای خود خانقاه نیز به کار رفته است.(معین، 1379، ذیل : زاویه) زاویه نام عمومی و رایج برای بسیاری از بخش ها و روستاهایی ایران امروزه است. چنانکه دهخدا ذیل این واژه بسیاری از آنها را نام برده است. در مورد وجه تسمیه این شهر نظرات گوناگونی وجود دارد: نخست اینکه این نام به دلیل وجود زاویه ای مشهور و بقعه متبرکه ای از مشایخ و متصوفه در این شهر بوده است که چنانکه در بخش دیگری اشاره شده است وجود بقعه موسی خاموش که البته امروز چیزی از آن بجز نام باقی نمانده می تواند یکی از این زوایا بوده باشد و محتمل است که زاویه به این شخص اخیر منسوب باشد. دوم در مورد عنوان زاویه گفته می شود که زاویه به دلیل موقعیت جغرافیایی این شهر است که در سر راه تهران (یا ری) و ساوه در حالت گوشه و کنج و زاویه قرار گرفته است. و نظر دیگری است که...

این واژه در اصل زاوه بوده و سه شهر آوه، ساوه و زاوه شهرهای مهم منطقه را تشکیل می داده است. چنانکه در خراسان قدیم نیز شهری به این نام بوده که مطابق با تربیت حیدریه امروزین است: نک ابن بطوطه، 1376، ج1 ص 470) و البته این نظر دست کم با توجه به منابع و متون شناخته شده نیست. با شواهد موجود چنین به نظر می رسد که نظر اول صحیح تر و مقرون به واقعیت باشد.

در مورد تاریخ و پیشینه تمدنی زاویه اطلاعاتی علمی و دقیقی در دست نیست تا در مورد آن قضاوت منصفانه ای ارائه کرد. از دلایل این مدعا می توان برای نمونه از نبود مدخلی برای این شهر در دانشنامه اسلام ویراش دوم سخن گفت. این دانشنامه که جلد مربوط به حرف «ز=Z» را در سال 1381ش/ 2002 م منتشر کرده و با وجود اینکه بسیاری از شهرهای ایران را مورد پژوهش قرار داده در مورد شهر زاویه اطلاعات به دست نمی دهد.(Encyclopedia of Islam, 2002) از آنجایی که دانشنامه ها نتایج تحقیقات انجام شده را منعکس می کنند، به نظر می رسد که یکی از دلایل مطرح نشدن این شهر در دانشنامه مذکور کمبود اطلاعات و ناشناخته ماندن این شهر از دید پژوهشگران باشد. زاویه همچنین در مجموعه کتاب شناخت شهرهای ایران اثر حمید سعیدیان نیز معرفی نشده است.(سعیدیان، 1379) گرچه تاکنون تحقیقات میدانی در این شهر صورت نگرفته اما متاسفانه نبود آثار معماری و باستانی برجای مانده این وضعیت را دشوار تر ساخته است و این امر موجب شده تا در زمینه وجود تمدن باستانی در این منطقه ابهام ها و تناقضات بسیاری مطرح شود. آیا در زاویه سابقه تمدنی و پیشینه باستانی وجود داشته؟ اگر چنین است شواهد آن چیست؟ گر چه در هر شرایطی پاسخ به این مساله نیازمند پژوهش های باستان شناسی و حفاری های علمی است اما از آنجا که زاویه شهر زلزله خیزی بوده و در خاطره جمعی اهالی یاد زلزله ای مهیب در شهر بر جای مانده و اینکه معتقدند کل شهر در اثر آن زلزله ویران شده،(صفایی تنها، 1384:ص 11؛ گفته می شود ویرانی های موجود در منطقه اشرف در ضلع شرقی جاده قدیم تهران ساوه را در اثر آن زلزله می دانند که هیچگاه بازسازی نشد) محتمل است که آثار تاریخی آن که دلیل سابقه تمدنی آن باشد، در دل خاک نهفته مانده باشد.

گذشته از اشاره هایی که از حضور ماموران آق قوینلو که در تعقیب موسی خاموش(در این مورد بنگرید به مقالات بعدی که دوباره منتشر خواهم کرد) به زاویه آمده بودند و درگیری میان او ماموران حکومت، تا دوره قاجاریه اطلاعات تاریخی مشخصی در مورد زاویه در دسترس نیست. بنا به روایتی آقا محمد خان قاجار پس از فتح تهران و استقرار حکومت دو سردار خود را به نام های حسین علی خان نظر علی خان به زاویه می فرستد و آن ها را در این شهر سکونت می دهد. سپس در عهد فتحعلی شاه قاجار حکومت قاجار به آبادی زاویه توجه کرده و برج و باروی محلی برای آن احداث نموده (که بی تردید همان برج و قلعه امروزی است و محتمل تنها آن را ترمیم و مستحکم نموده است)و در شمال شهر محلی به نام سان تپه سی برای بازدید از سپاه احداث نموده و دستور به حفر قناتی به نام شاه باغی می دهد.(صفایی تنها، 1384: ص11) در دوره فتحعلی شاه حکومت زاویه در دست محمد حسین میرگلّو بوده و سپس به منوچهر خان واگذار شده است. در عهد محمد شاه شخصیت سیاسی نظامی زاویه بابا بیگ یاور است که با مرادخان بیات به موفقیت های نظامی در داخل کشور شدند. در عهد ناصرالدین شاه زاویه همچنان زیر نظر زرند(مامونیه) قرار داشته و نعمت الله خان به عنوان نایب الملوک زرند در زاویه حکومت می کرد.(نک: صفایی تنها، 1384: ص12)

در تاریخ سیاسی و رجال زاویه از کسی به نام میرزا علی اصغر خان سرهنگ یاد می کنند که از ایل بیات بوده و اجداد او در حکومت قاجاریه دارای نفوذ و مناصب مهمی بودند. از جمله پدر وی اسکندر خان سرهنگ که به حکومت مظفرالدین شاه خدماتی برای سرکوب یاغیان نموده و لقب اقبال الممالک را دریافت نموده بود. گفته می شود که در عهد قاجار این علی اصغر خان عنوان سر تحصیلدار داشته است.(صفایی تنها، 1384: ص9) در مورد علی اصغر خان سرهنگ چهره نیکویی در اذهان اهالی شهر برجای مانده است. گفته می شود انضباط و رعایت قوانین و امنیت شهر از موضوعاتی بود که علی اصغر خان بر آن تاکید می کرده است. از جمله اقدامات وی گرفتن آمار جمعیت زاویه و نیز اداره جامعه در دوره قحطی بزرگ جهانی در فاصله جنگ جهانی اول و دوم است. گفته می شود که وی برای کمک به مردم اسبش را نیز فروخته است. مشهور است که هنگامی که رضاشاه به بازدید از این منطقه می آید وی به استقبال رضا شاه نمی رود و با بهانه مریضی، رضاشاه را به خدمت خود می آورد.

مردم زاویه در نیمه نخست قرن بیستم میلادی در طول جنگ جهانی اول و دوم اشغال شهر خود را توسط نیروی بیگانه روس را تحمل کرده اند. تصرف شهر و استقرار نیروهای روسی در زاویه با داستان های دلهره آور در خاطره جمعی مردم باقی مانده است. گویا این نیروها با تصرف شهر عمدتا در محدوده قلعه استقرار یافته بودند و به طور کلی بر شهر مسلط بودند.

مردم زاویه در پیروزی نهضتی که به انقلاب اسلامی سال 1357 ش منجر شد، نقش داشتند. عمده مبارزات علیه حکومت شاه از سوی روحانیون و دانشجویان این شهر انجام می گرفت و از انتشار اعلامیه های امام خمینی و در برخی موارد تظاهرات را نیز شامل می شده است. از نمونه هایی این موارد می توان به برگزاری مراسم گرامیداشت درگذشت حاج آقا مصطفی خمینی فرزندش ارشد امام خمینی اشاره کرد. این مجالس به روایت اهالی زاویه محتوای ضد حکومتی داشته و در آن علیه حکومت پهلوی سخن گفته می شد و به طور کلی حکومت تا حد ممکن از برگزاری اینگونه مراسم جلوگیری می کرد.